Actuele toekomstvisie schoolspeelplaatsen
(tekst: MOEV, De Ambrassade, Kind&Samenleving, GoodPlanet, GoedGespeeld)
Hoe realiseer je dan een groene, kwaliteitsvolle speelplaats met mooie speel- en leerkansen?
De toekomstvisie op schoolspeelplaatsen biedt een leidraad, zowel bij de vorming van een eigen visie over de nieuwe speelplaats, als bij de concrete realisatie ervan.
In 2014-2015 werd deze toekomstvisie opgestart en uitgewerkt door een heleboel partners uit diverse domeinen. Good Planet herwerkte de tekst in 2016 voor de uitgave van het boek ‘een toekomstvisie op speelplaatsen’, onder de vleugels van het project ‘Pimp je speelplaats’. In 2020 werd deze visietekst herschreven door de klankbordgroep van het project bewegingsvriendelijke en gedeelde speelplaatsen en aangevuld met actuele thema’s.
Dit werd de uiteindelijke visietekst:
'De Speelplaats met Toekomst vertrekt vanuit een visie als onderdeel van het eigen pedagogische project, wordt samen met kinderen, ouders en de buurt vorm gegeven en is een dynamische plek in de tijd. Ze dient als speelplek voor de leerlingen van de school, maar ook als gedeelde plaats voor ontmoeting en ontspanning in de buurt. Met de juist ingrepen zijn het kleine ecosystemen als buffer tegen klimaatveranderingsprocessen en maken ze zoveel mogelijk verbinding met de publieke ruimte in de omgeving.
Een ideale speelplaats daagt uit als leerplek, is kwalitatief ingericht en gevarieerd, zorgt voor contact met de natuur en draagt bij aan de mentale en fysieke gezondheid van kinderen en jongeren.'
Acht streefpunten als basis
De toekomstvisie is opgebouwd uit acht streefpunten waaraan de ideale speelplaats voldoet en werd in 2020 aangevuld met 2 actuele thema’s.
Ook zijn er een aantal aandachtspunten.
1. Variatie, voor ieders welbevinden
Elke leerling vindt zijn plek en voelt zich goed op de speelplaats. Ook wie minder mobiel is of een beperking heeft, wie behoefte heeft aan rust en veiligheid, of juist aan actief spel. Een goede speelplaats is een functionele speelruimte. Dat betekent:
- dat ze plaats biedt aan ‘alle soorten kinderen’: de durvers, de prutsers, de dromers, de kinderen met een beperking, de sporters, … Een speelplaats is kwaliteitsvol indien deze inspeelt op al die karakters, temperamenten en eigenheden.
- dat deze plaats biedt aan ‘alle soorten spel’: een speelplaats dient een slimme zonering te hebben met een inrichting die inspeelt op een brede waaier aan spelvormen: fysiek actieve spelvormen, fantasiespel, rustplekjes, exploratiespel, educatieve spelen, enzovoort. Op een fijne speelplaats vinden al die spelvormen hun plaats.
2. Elke dag natuurlijk
Een speelplaats van morgen is een plek vol levende natuur. Elk kind kan er genieten van het buiten zijn, komt er tot rust, maakt kennis met de biodiversiteit rondom zich en voelt zich verbonden met de natuur. Spelen en leren in contact met de natuur helpt kinderen opgroeien tot verantwoordelijke, flexibele, veerkrachtige volwassenen, creatief in denken en handelen. En dit zorgt later voor meer natuurgericht gedrag. Een groene speelplaats draagt al spelenderwijs bij in het ontwikkelen van inzichten en vaardigheden die nodig zijn om zich in te zetten voor natuurbehoud en een duurzame samenleving.
3. Gezond, en goed voor het leefmilieu
Beweging in de buitenlucht en rust in het groen hebben een positieve invloed op de lichamelijke en mentale gezondheid. Variatie op de speelplaats zorgt voor beweging en planten zorgen voor schaduw, verkoeling, rust en geluidsdemping. In tijden van corona is vaker buiten spelen en leren nog belangrijker geworden om gezond te blijven. Met een aangepaste inrichting stimuleert de school actieve verplaatsingen naar en van school.
De groene speelplaats wordt ingezet als instrument voor het gezondheidsbeleid op school (lesgeven, bewegingsactiviteiten organiseren, schoolvervoerplan uitbouwen, het goede voorbeeld geven, gezonde drank en frisdrank, enz.) En meer natuur is goed voor … de natuur. Een groene speelplaats vormt een stapsteen in de omgeving, waar dieren en planten hun plaats vinden. Een milieuvriendelijk beheer zonder pesti- en herbiciden is een must. Zo levert de speelplaats een bijdrage aan het behoud van de biodiversiteit, zorgt ze voor minder fijn stof en dus een betere luchtkwaliteit …
4. Van buiten leren
Kinderen, jongeren en ook leerkrachten worden beter van buiten zijn. Met de coronacrisis kwamen de opportuniteiten van buiten leren nog meer op de voorgrond: Studies tonen aan dat buiten les krijgen goed is voor de motivatie, voor de weerstand en dus gezondheid van kinderen. Daarenboven ontwikkelen kinderen en jongeren tijdens spel allerlei vaardigheden, worden ze behendiger en leren ze spontaan. Zowel voor het formele leren als het informele leren biedt de speelplaats veel buitenkansen. De factor 'buiten' zorgt voor meer zintuiglijke prikkels waardoor de leerstof beter/anders blijft hangen. De leerstof 'beklijft'.
Het concept van buitenklassen wint momenteel noodgedwongen aan belang. Scholen en leerkrachten laten zich van hun meest creatieve en flexibele kant zien. Hier en daar wordt een buitenklas ook op een duurzame manier onderdeel van het pedagogisch project. Op die manier vergroot men de lesruimte en is er plaats voor meer beweging. Of men kiest hier en daar radicaal voor meer buitenonderwijs. Want buiten leren heeft veel voordelen.
5. (Speel)plaats voor kunst, creativiteit en techniek
De speelplaats is de uitgelezen plek én tentoonstellingsruimte voor speel- en leerervaringen met muziek, techniek, constructie, beeldende kunst e.d. Natuurlijk is de speelplaats een plek ‘om te spelen’. Maar bekijk het begrip spelen vooral in zijn breedte. Spelen is immers meer dan ‘het doen van spelletjes’. Spelen is ontdekken, ervaren en groeien ineen.
6. Dynamisch en co-creatief
De speelplaats is nooit helemaal af. Leerlingen, leerkrachten, ouders, buurtbewoners e.a. geven haar (telkens weer) vorm. Die participatie creëert verantwoordelijkheid, enthousiasme en betrokkenheid. Een dynamische speelplaats kan verschillende functies bekleden. Denk aan een extra leslokaal, maar ook een plek om te sporten, te spelen, kampen te bouwen, natuur te ontdekken, … Die functies kennen geen vaste plek maar kunnen door elkaar en los van elkaar gebruikt worden. Daarnaast zet ze haar gebruikers in gang.
Door de speelplaats een dynamisch karakter te geven, kan ze meegroeien met haar gebruikers en kan ze, door die gebruikers telkens aangepast worden aan de huidige noden. Een participatieve speelplaats is een plek voor iedereen. Niet enkel voor de kinderen die naar school gaan, maar ook voor de leerkrachten, de buurt, de jeugdbeweging om de hoek, … Ze krijgen elk hun stem in elke fase van de speelplaats. Zowel in het ontwerp, als in de bezetting maar ook in het gebruiken er van. Ze bedenken mee maar creëren ook mee de speelplaats van morgen. Leerlingen worden aangespoord om actief aan de slag te gaan op de speelplaats.
7. Gedeelde ruimte is méér ruimte
Een schoolspeelplaats is er in de eerste plaats voor leerlingen, maar kan ook buiten de schooluren dienen als een plek voor ontmoeting, spel en opleiding, of als een groene oase in de buurt.
Met de corona crisis is duidelijk geworden dat ruimte voor ontmoeting en spel in de nabije omgeving van de woonplek van kinderen en jongeren erg belangrijk is. Niet iedereen heeft namelijk een eigen tuin of speelpleintje in de buurt. En niet iedereen kan of mag er zelfstandig naartoe gaan. Daarnaast staat ruimte al sterk onder druk in Vlaanderen en is het niet eenvoudig en duur om extra ruimte te creëren of in te richten als kwaliteitsvolle jeugdplekken.
Ruimte delen is ruimte creëren. Gedeeld of achtereenvolgend gebruik van speelplaatsen kan hier een oplossing bieden, zeker voor drukbevolkte en dichtbebouwde gebieden. Het wordt een extra ontmoetingsplek in de buurt en het gaat ruimteverspilling (leegstand buiten de schooluren) tegen.
Gedeeld gebruik zorgt daarnaast voor een extra meerwaarde omdat het ruimte biedt voor verenigingen die kampen met plaatsgebrek (vb. door groei van de groep of door de huidige bubbelwerkingen), ook op het platteland. De multifunctionele speelplaats is er voor en door verschillende partners en het creëert win-wins voor die betrokken partijen. Gedeeld gebruik is een belangrijk aspect in een Brede Schoolvisie. Het draagt bij tot het stimuleren van verschillende sectoren om samen te werken aan een brede leer- en leefomgeving in de vrije tijd én op school, met als doel maximale ontwikkelingskansen voor alle kinderen en jongeren. Zo groeit het netwerk van de school en wordt ze op die manier een belangrijke sociale en gemeenschapsvormende plek in de buurt.
8. Een school met visie, van binnen en van buiten
Een eigen visie op spelen en leren, op ontmoeten en welbevinden als onderdeel van het eigen pedagogische project vormt voor een school de basis voor de ‘nieuwe’ speelplaats. Een goede visie omvat duidelijke standpunten over de waarde van spelen, de mogelijke speel- en leerkansen door de inrichting van de speelplaats en een richtinggevend kader rond avontuur, speluitdagingen en risicocompetenties. Het behandelt de voorwaarden om extra leeromgevingen te creëren op school en voorziet mogelijkheden tot inspraak van de leerlingen, ouders en buurtpartners. De school spreekt zich tenslotte in de visietekst uit over het gebruik van de buitenruimte en de relatie met de buurt. Die visie wordt ontwikkeld in samenspraak tussen directie en leerkrachten, op basis van pedagogische inzichten, maar ook door observaties op de speelplaats.
De uiteindelijke speelplaats is een weerspiegeling van die visie en de keuzes die de school wel en niet heeft gemaakt. Na de oplevering blijft de plek evolueren in samenspraak met haar gebruikers, de wensen van kinderen en ouders, de omgeving, enz. Zo ontwikkelt elke school een eigen speelplaatscultuur, die evolueert in de tijd.
Addendum visietekst 2020
Na meer dan 4 jaar, heerst er deels een andere realiteit en stellen zich actuele uitdagingen. Sinds het schrijven van de toekomstvisie is er namelijk enorm veel ervaring opgedaan op het terrein in het vergroenen, openstellen en transformeren van speelplaatsen met tal van projectoproepen, ondersteuningsprocessen en knappe samenwerkingen tussen verschillende overheden, organisaties en scholen. Daarom leek het ons opportuun om dit addendum toe te voegen aan de 8 eerder opgestelde streefpunten.
9. Het belang van de speelplaats en schoolomgeving als jeugdruimte
Met de corona-crisis in 2020 kwam het belang van voldoende jeugd- en speelruimte sterk in de actualiteit. Vooral onze meest kwetsbare kinderen en jongeren hebben geleden onder de lock-down maatregelen. Wie klein behuisd is en/of geen eigen tuin heeft, zat soms wekenlang binnen, met nefaste gevolgen voor hun ontwikkeling en met extra spanning op de thuissituatie. Achteraf bleek bovendien dat het sluiten van scholen (en hun speelplaatsen) niet de juiste maatregel was. Een bevraging van het Kinderrechtencommissariaat bij 44000 (!) kinderen en jongeren leerde ons dat de negatieve impact op kinderen die niet naar school konden zwaar werd onderschat.
In de toekomst zal er dus net meer open ruimte nodig zijn om iedereen te kunnen bedienen tijdens dergelijke crisissen en de kans te geven om zich voldoende te verspreiden en dus afstand te houden. De exitstrategie jeugdruimte van de jeugdsector pleitte daarom terecht voor meer kwaliteitsvolle plekken voor de jongsten in onze samenleving. Anders geldt het recht van de sterkste. Collectieve ruimtes zoals speelplaatsen en schoolomgevingen moeten dus zoveel mogelijk mee structureel ingezet worden om voldoende ruimte laagdrempelig te ontsluiten. Schoolomgevingen die omgevormd worden van een transitzone voor auto’s tot een aangename verblijfsplek, met focus op trappers en stappers, dragen zo bij tot meer ontmoeting. Een kwalitatieve inrichting is essentieel als gezonde aanvulling op en verbinding met de publieke ruimte in de omgeving.
En daar knelde het schoentje vaak: uit deze crisis blijkt ook dat scholen juist extra ruimte hebben moeten zoeken omdat ze enerzijds te krap behuisd zitten om les te geven, maar ook meer ruimte nodig hebben om het spelen op de speelplaats te organiseren in bubbels. De speelruimte op de gemiddelde school is klein. Historisch gezien wordt bij de uitbreiding van de school vaak de ruimte van de speelplaatsen ingepakt. Scholen die al te weinig ruimte hadden, werden het eerst slachtoffer. Dit zorgde ervoor dat ze niet konden opengaan of verplicht werden uit te wijken naar andere locaties. En dit kan nog gebeuren in de toekomst. Daarom zijn er dus naast kwaliteitsvolle speelplaatsen, ook andere locaties buiten de school, als duurzame ‘uitbreidingsmogelijkheden’ nodig. Zo zorgt de stad Kortrijk voor de ontharding van een parking naar een groen plein, dat ook als schoolspeelplaats zal gebruikt worden. Een ook stad Aalter sloot een straat af bij een school, zodat de kinderen er konden spelen.
10. De speelplaats als ecosysteem in een veranderend klimaat
In 2019 kwamen duizenden jongeren op straat om hun bezorgdheid rond klimaat naar het beleid uit te drukken. Er worden ondertussen klimaatplannen opgemaakt op verschillende niveaus. Maar jongeren zelf werden hier weinig of niet bij betrokken. Ook de droogte in het voorjaar van 2020, de derde in 4 jaar tijd, drukt ons met de neus op de feiten dat iedereen zijn steentje zal moeten bijdragen om onze omgeving aan te passen aan de klimaatverandering. Met die realiteit in het achterhoofd is het thema 'klimaat' nog onderbelicht in de huidige visie op speelplaatsen.
Speelplaatsen bieden namelijk grote kansen op vlak van klimaat-educatie. Ze hebben een heel sterke voorbeeldfunctie: op de speelplaats kan je prima duidelijk maken wat ontharding doet, je kan het hebben over regenwaterrecuperatie, hernieuwbare energie, groendaken, ecosysteemdiensten, fietsmobiliteit, enz.). Een speelplaats vergroenen en verduurzamen creëert kansen om kinderen hun ideeën om de klimaatproblematiek aan te pakken serieus te nemen en op kleine schaal uit te laten werken.
Een speelplaats kan meewerken aan de klimaatadaptatie en dienen als buffer tegen klimaatveranderingsprocessen. Een verharde speelplaats draagt bij aan het versneld afvoeren van regenwater. Maar met bomen kan je schaduw voorzien en zo de hitte temperen. Met ontharding en andere infiltratiemaatregelen kan je natte periodes doormaken zonder plassen op de koer en slimme waterberging zorgt dat je droge periodes kan doorkomen. Maar ook via mitigatie; het energievriendelijk beheer, het installeren van groendaken (met goede isolerende waarde) en gevelgroen voor warmtebuffering, bewuste materiaalkeuze (o.a. vermijden van kunststoffen), enz. kan je van de speelplaats een echt mini ecosysteem maken met een grote lokale impact.
Het belang van al onze visiepunten wordt ook erkend door de Verenigde Naties als onderdeel van het Duurzame Ontwikkelingsdoel 11 (de SDG’s) dat steden inclusief, veilig, veerkrachtig en duurzaam wil maken, d.m.v. een betere participatie van bewoners, duurzame planning en het reduceren van nadelige milieu-impact in steden. De VN wil dat lokale overheden meer toegang creëren tot groene en openbare ruimtes en dat ze een beleid ontwikkelen inzake inclusie, doeltreffendheid van hulpbronnengebruik, mitigatie en adaptatie aan klimaatverandering en weerbaarheid tegen rampen.
Aandachtspunten
Een visie als leidraad
Deze visietekst wil een concreet hulpmiddel zijn voor scholen om hun speelplaats een grotere meerwaarde te geven. Deze streefpunten bieden in de eerste plaats de scholen een kader om te werken aan de eigen visie op de buitenruimte. Ze bevatten geen absolute normen of criteria, maar zetten een richting uit. De streefpunten staan niet in volgorde van belang. Elk punt heeft zijn eigen waarde. Scholen kunnen zelf keuzes maken in het concept en ontwerp van de speelplaats, rekening houdend met het beleid op school. Ze bieden een richtlijn om nieuwbouw of verbouwingen toekomstgericht aan te pakken.
Pedagogische meerwaarde
De speelplaats is slechts een onderdeel van het beleid op school, en vaak zijn er andere prioriteiten. Toch is het niet moeilijk om deze visie te laten aansluiten op de pedagogische doelstellingen van de school en de vele eindtermen en leerplandoelstellingen. In het bijzonder denken we daarbij aan die van Wereldoriëntatie, Bewegingsopvoeding, maar ook Wiskunde, de muzische vakken, … Bedenk ook dat heel wat lopende acties of beleidsdoelstellingen (gezondheid, pestpreventiebeleid, ervaringsgericht leren e.d.) hun voordeel kunnen halen uit een kwaliteitsvolle speelplaats.
Participatie bij ontwerp
Ontwerpers aanstellen en goede aannemers vinden is niet gemakkelijk. Het ontwerp primeert vaak boven de gebruiksvriendelijkheid. Nog altijd worden te veel speelplaatsen ontworpen als betonnen vlaktes, uit esthetisch oogpunt of om kosten te besparen. Een andere benadering van architectuur en uitvoering is nodig, waarbij plannen gemaakt worden vanuit de behoeftes van de gebruiker, de kinderen zelf. Procedures aanpassen om hen te betrekken in de ontwerpfase wordt nog te vaak gezien als tijdverlies. Als school hen deze visie meegeven (vb. als voorwaarde voor een toekomstige samenwerking) zet die sectoren beetje bij beetje in beweging.
Beleidsbeïnvloeding
De toekomstvisie wil tot slot het beleid sturen. Want laat het duidelijk zijn: de schoolspeelplaatsen van de toekomst zijn groen, gezellig en avontuurlijk! Een gezonde en leefbare schoolspeelplaats kan een grote impact hebben voor de leerlingen én de buurt en daar komen heel wat thema’s bij kijken. Vandaar een pleidooi voor een integrale aanpak, over beleidsdomeinen heen: speelplaatsen horen niet louter tot onderwijs, niet tot het beleidsdomein omgeving, jeugd, sport of beweging, of welzijn, maar tot al deze domeinen samen. Overheidsdiensten en beleidsmakers uit die diverse beleidsdomeinen vinden in de toekomstvisie handvatten en argumenten om de beweging verder te zetten naar meer kwaliteitsvolle schoolspeelplaatsen in Vlaanderen en Brussel.
Tot slot
Een dichtbevolkt Vlaanderen dwingt ons om goed na te denken over onze beschikbare ruimte. De actualiteit drukt ons nog meer met de neus op de feiten. Semi-publieke plekken zoals scholen, speelplaatsen en schoolomgevingen worden alsmaar belangrijker voor buurten en zullen dus ook voortrekkers moeten zijn in hoe hun inrichting kan omgaan met nieuwe uitdagingen inzake gezondheid, mobiliteit, klimaatadaptatie, gedeeld gebruik en/of openstelling. Om dit waar te maken zijn er nog heel wat uitdagingen op vlak van uitwisselen van know-how en rollenverdeling tussen organisaties en overheden, langdurige ondersteuning en een duidelijk financieringskader, enz. Laat er ons daarom nu, meer dan ooit, duurzaam en degelijk werk van maken.
